Energie & Klimaat

Rendre les villes du XXIe siècle plus "durables"? Soit, mais... pas sans les citoyens concernés!

Gestion des déchets, énergie, mobilité, accueil de migrants, intégration sociale... Les villes sont confrontées à des défis de plus en plus importants qui, avec l’augmentation attendue de la population urbaine, ne feront que se complexifier. C’est dans ce contexte que Lionel Delchambre a mis au point un outil d’aide à la gouvernance des villes en termes de durabilité. L’originalité de son approche consiste à avoir marié deux outils déjà existants: l’un est la méthode d’agrégation multi-critères d’aide à la décision Prométhée, dont l’une des forces consiste à refléter les préférences d’un décideur politique en tenant compte des contraintes d’échelles ; l’autre est la méthode Kidisti, dont l’intérêt est de proposer une dimension participative reposant sur l’expression des citoyens. Testé avec fruit à Gand et à Charleroi, le méta-indicateur ainsi formé a permis de combiner les avantages de l’aide à la décision (objectivité, simplification et prospection) à ceux de la méthode participative (pérennité, appropriation et légitimité).

De vzw La Surizée is in de jaren 90 gecreëerd door inwoners van de dorpen Surice en Omezée (Philippeville), met als doel de plattelandsvlucht tegen te gaan. In 2006 besluiten enkele leden van de vzw een biogasinstallatie op stand te brengen op het dorpsterrein, waarmee voldoende biogas geproduceerd moet worden om in de behoeften van het volledige dorp te voorzien. Het project wordt uitgevoerd in samenwerking met landbouwondernemer Dimitri Burniaux die zijn terrein ter beschikking stelt en die het beheer op zich neemt. In april 2015 is de centrale vernieuwd en het vermogen ervan verdubbeld.

De centrale verwerkt vooral bijproducten, zoals pulp van suikerbieten, wortelharen en aardappelschillen. De elektrische energie wordt via het elektriciteitsnet (Lampiris) verspreid. De hoeveelheid geproduceerde, elektrische energie is gelijk aan de hoeveelheid energie die in het dorp van een honderdtal inwoners wordt verbruikt. In de winter kunnen dankzij de warmte-energie (de warmte van de motor) 8 huizen en 9 appartementen worden verwarmd. Het digestaat wordt gebruikt als bemestingsmiddel voor weilanden waar gewassen op worden verbouwd.

Doordat het project in Wallonië in eerste instantie een proefproject was, ontving het een financiering van het Ministerie van Energie (80%) en van de Europese Unie. De kosten voor de centrale bedroegen 800.000 euro. De winst van de centrale – voornamelijk door de groene certificaten opgestreken (+/- 65 euro per certificaat in 2015) – gaat naar de beheerder. De huur die hij betaalt aan de vzw, eigenaar van de centrale, wordt gekoppeld aan de prijs van de certificaten. Op deze manier deelt ook de vzw in de winst van de centrale.

Het gebouw met 7 niveaus is opgevat als een goed geïsoleerd karkas in massief en bruut beton, waarbij de massa zorgt voor thermische inertie en comfort voor bewoners, werknemers en bezoekers. Losse meubelobjecten fungeren als wanden om de moduleerbare ruimtes te scheiden en maken dat de ruimtes makkelijk kunnen worden heringedeeld mocht dat later nodig zijn. De « brute », bijna ‘casco’-manier van bouwen laat het beton volledig tot zijn recht komen en zorgt ervoor dat er in de afwerkingsfase veel kon worden uitgespaard. Ook de samenwerking met het aanpalend gebouw om het terrein en de werf (werfkraan, aannemer...) te delen, zorgde voor mooie besparingen.

Tot voor kort bevond zich in het centrum van Antwerpen een treurig ogend gapend perceel. cuypers en Q architecten bouwden er voor privé- en professioneel gebruik een stedelijke benedenbouw  met – van onder naar boven – een patio en een praktijk verspreid over 2 lagen, een slaapverdieping die als buffer dient tussen praktijk en woning, een duplex leef- en eetruimte met overdekt terras en zithoek, en een volwaardige daktuin met zicht over de Antwerpse skyline. Boven het westelijk georiënteerde terras werd, aansluitend op de daktuin, een tuinkamer gebouwd. Door op deze manier met het aspect ruimte te spelen en verschillende functies opeen te stapelen, maakten cuypers en Q het mogelijk om op een kleine oppervlakte comfortabel te leven, de natuur haar plaats in de stad weer te geven en een minimale ecologische voetafdruk na te laten.

Het bouwproject is opgevat als een goed geïsoleerd karkas in massief en bruut beton, waarbij de massa zorgt voor thermische inertie en genivelleerd comfort voor bewoners, werknemers en bezoeker.  Losse meubelobjecten fungeren als wanden om de moduleerbare ruimtes te scheiden en maken dat de ruimtes makkelijk kunnen heringedeeld worden mocht dat later nodig zijn.

In alle fasen van het bouwproces – voor, tijdens en na – werd bewust voor een duurzame aanpak gekozen, zowel op energetisch vlak als op het vlak van de ecologische voetafdruk, levensstijl en werkcultuur. Het bureau werkt o.a. met gedeelde werfauto’s en eigenaars en werknemers maken zo veel mogelijk gebruik van de fiets en het openbaar vervoer. Ook werd bewust gekozen voor vraaggestuurde balansventilatie met warmteterugwinning (systeem D+) en voor micro-warmtekrachtterugkoppeling met condensor. De bouwwerken worden uitgevoerd door lokale aannemers die gebruik maken van materialen uit eigen streek.

Ook is zowel aandacht besteed aan de nodige autonomie van de Gestapelde Stad an sich als aan de link met de buurt. Zo zijn de gevels zodanig ontworpen dat er een maximale transparantie voor de stad is en de bewoners en werknemers van het gebouw kunnen genieten van maximale passieve winsten in temperatuur en daglicht. De ‘brute’, bijna ‘casco’-manier van bouwen laat het beton volledig tot zijn recht komen en zorgt ervoor dat er in de afwerkingsfase veel kon worden uitgespaard. Ook de samenwerking met het aanpalend gebouw om het terrein en de werf (werfkraan, aannemer…) te delen, zorgde voor mooie besparingen.

Met de bouw van zijn eigen woning bewees Matthieu Delatte dat er ook op een andere manieren lage-energiewoningen kunnen worden gerealiseerd. Betaalbare, technisch eenvoudige en ecologisch verantwoorde manieren  bovendien, zelfs als de bouwgrond (op een helling) op het eerste zicht van die aard lijkt dat er onmogelijk een woning op kan worden gebouwd.

De inplanting van het gebouw op een helling zorgde ervoor dat Matthieu Delatte bioklimaatprincipes kon integreren. Centraal in de woning en in de visie van de architect is het terugkeren naar de warmte van vroeger, via het gebruik van een CO2-neutrale massieve kachel. Een werf van 6 maanden, natuurlijke en warme materialen en afwerkingen die zelf geleidelijk kunnen worden uitgevoerd, zorgden ervoor dat de familie snel in het huis kon wonen en kon besparen.

De eengezinswoning  werd gebouwd op een uitermate smal bouwperceel met een groot niveauverschil, waardoor er keermuren moesten worden gebouwd om de grond tegen te houden.  Precies deze inplanting zorgde er evenwel voor dat Matthieu Delatte een woning kon realiseren door bioklimaatprincipes te integreren. Zo werd de naar het zuiden georiënteerde  straatgevel ruim geopend om zoveel mogelijk zon binnen te laten. De achtergevel werd half ingegraven, waardoor de warmteverliezen aan de noordkant beperkt blijven en de warmte door inertie opgeslagen kan worden in een muur die is geïsoleerd met hennepkalk. De ventilatie  gebeurt op natuurlijke wijze. Om in de winter de warmte van de zon binnen te laten, werd voor beglazing met een hoge zonnefactor (g=0,64) gekozen. In de zomer zorgt de weelderige begroeiing langs de zuidkant voor de nodige beschutting . Een CO2-neutrale massieve kachel voorziet in de verwarmingsbehoeften (geschat op 41 kWh/m²per jaar).De haard is centraal in de woning  ingeplant en staat ook centraal in de basisvisie die de architect op wonen heeft. Hij is er namelijk van overtuigd dat de mens het nodig heeft om zich aan de haard te kunnen verwarmen. De enige ‘technologische ingreep’ die de architect trof, is een dakbedekking met thermische zonnecollectoren en een zonneboiler die 70% van de energiebehoeften voor sanitair warm water kan dekken. Verder werd op het dak een tank van 5.200 liter voorzien, om regenwater in op te vangen.

Uit ecologische en comfortoverwegingen werd het houtskeletgebouw geïsoleerd met natuurlijke materialen: strobalen in de bovengrondse buitenmuren met een totale dikte van 36 cm en kalk-hennepbeton in de ingegraven muren. Matthieu Delatte koos deze materialen omdat ze niet alleen volledig biologisch afbreekbaar en goedkoop zijn, maar ook een grote thermische inertie hebben: ze slaan de warmte op en geven die langzaam weer af. Bovendien regelen ze op natuurlijke wijze de vochtigheidsgraad in de woning.  De hoge volumemassa van het stro noopte de architect er evenwel toe een alternatief te vinden voor de opbouw van de scheidingsmuren boven de grote vensteropeningen. Die werden uitgevoerd met een houten geraamte waarin houtwol als isolator geblazen werd. De buitenpleisterlagen zijn op basis van gipskalk, en de binnenpleisterlagen op basis van klei en kalk. Alle bouwmaterialen werden gekozen omwille van hun economische, technische en ecologische eigenschappen, hun lokale herkomst, en hun vermogen om een  gezond binnenklimaat te garanderen.  Het welzijn voor de bewoners was voor de architect prioritair en dat zonder dat dit per se met grote luxe gepaard hoefde te gaan. De woning is in de bouwfase dan ook op alle vlakken bewust bescheiden gehouden. Naarmate de tijd vordert en de portemonnee van de bewoners het toelaat, kan de woning geleidelijk aan worden verbeterd en aangepast worden aan de behoeften van de bewoners