Klassieke & Sociale Economie

L'économie circulaire dans l'agro-alimentaire: quel avenir en Belgique au-delà des success stories?

Le thème de l’économie circulaire envahit de plus en plus l’espace public et le débat sociétal, s’appuyant sur de nombreuses "histoires à succès". Cette présence massive contraste avec le peu de recherches académiques en la matière, particulièrement dans le domaine agro-alimentaire. Philippine de Radiguès a questionné la durabilité et la réplicabilité des chaînes de production circulaire de ce secteur en Belgique. Sur la base d’une vingtaine de rencontres avec des acteurs très variés, représentant des entreprises de taille, nature et histoire très diverses, elle a identifié les principales opportunités et limites à l’expansion de l’économie circulaire. Parmi ces limites, la récurrence d’obstacles techniques, le flou juridique et réglementaire frappant les notions de "déchets" et de "coproduits" et la difficulté de s’étendre au-delà des marchés de niche. Ces difficultés frappent davantage les initiatives récentes, innovant dans de nouveaux produits et secteurs, que les entreprises qui pratiquent de longue date des formes d’économie circulaire sans être nécessairement identifiées comme telles.

Le sol et le sous-sol de la République démocratique du Congo (RDC) abritent près de cinquante minerais différents en quantités gigantesques, ce qui devrait assurer sa richesse. Paradoxalement, ce pays est l'un des plus pauvres au monde. Souvent qualifiée de scandaleuse, cette situation a trouvé une ébauche de solution, il y a une dizaine d'années, avec la volonté des autorités congolaises, soutenues par la Banque mondiale, de réformer le secteur minier. Anuarite Bashizi a analysé les fondements de la théorie de la modernisation, brandie par les réformateurs comme une voie privilégiée vers la lutte contre la pauvreté. A partir du cas particulier de la zone minière de Kalimbi (Sud-Kivu), elle a démontré  que le bien-être de la communauté artisanale minière ne s'est pas amélioré. Plus particulièrement, la volonté des "réformistes" de créer des coopératives de "creuseurs" et d'assurer la traçabilité des minerais n'ont pas réussi à endiguer le phénomène d'accaparement des revenus miniers par les élites.

Le regain d'intérêt pour les bières "anciennes" entraîne, depuis quelques années, la création d'un nombre croissant de brasseries artisanales en Belgique. La plupart sont constituées sous la forme de PME ou de TPE familiales. Louise Lambert a cherché à savoir comment les différentes parties prenantes de ces micro entreprises (consommateurs, travailleurs, actionnaires, État...) bénéficient - ou non - des gains de productivité dégagés, en les comparant avec une brasserie multinationale. L'originalité de son approche consiste à avoir comparé les formes d'organisation institutionnelle sur une période de huit ans à partir des comptes annuels et, par ailleurs, d'avoir utilisé une méthode généralement réservée à la micro-finance: la méthode des comptes de surplus. Il en ressort que les trois entreprises sociales étudiées favorisent d'autres parties prenantes que les actionnaires, alors que les PME familiales privilégient, elles, les futurs investissements. La multinationale se concentre essentiellement sur l'intérêt des actionnaires.

Les potagers urbains, en Belgique, sont en plein essor.  La Région bruxelloise en compte près de 200. Parallèlement, la notion de "communs", proposée par Elinor Ostrom (prix Nobel d'économie, 2009), s'est considérablement développée ces dernières années. Elle désigne une série de pratiques dont le mode de gouvernance ne ressemble ni à l’État, ni aux règles du marché. Clarisse Van Tichelen a voulu savoir si, à la lueur de cette notion, les potagers collectifs s'avèrent des outils efficaces vers une transition sociale et écologique. Le mode de gestion de 42 potagers a été analysé. Il en résulte que ceux-ci constituent des institutions durables et robustes au sens d'Ostrom, leurs impacts sociaux (notamment) étant loin d'être négligeables. Leur capacité en termes de volume de production, en revanche, reste faible, tout comme leur potentiel de transformation économique. L'apport le plus important des potagers est de peser sur les normes: ils montrent, quotidiennement, que des alternatives durables sont réalisables et souhaitables.

“La Fol’Fouille” is een initiatief van de vzw "L’Eglantier", een vereniging die sinds 1978 instaat voor de opvang en begeleiding van vrouwen in moeilijkheden.

Dit burgerinitiatief is actief in de 6 gemeenten van het noordwesten van Waals Brabant (Braine l’Alleud, Waterloo, Lasne, La Hulpe, Rixensart en Braine le Château). Het initiatief speelt een grote rol binnen "L’Eglantier", maar is tevens een belangrijke speler op het gebied van duurzame ontwikkeling in Waals Brabant.

De activiteiten van "La Fol'Fouille" zijn gebaseerd op het (her)gebruik van spullen die opgehaald of geschonken worden. Deze spullen worden ofwel verwerkt in een nabijgelegen recyclagecentrum, ofwel verkocht in de verkoopruimte van "La Fol'Fouille". In 2013 verwerkte de tweedehandswinkel meer dan 100 ton materiaal. Daarvan kon 90% onmiddellijk worden gevaloriseerd of via partnerschappen met de commerciële of non profit recyclagesector worden verwerkt. Dankzij deze activiteiten kan de lokale gemeenschap haar ecologische voetafdruk sterk terugdringen.

Met haar werking, wil "La Fol’Fouille" bijdragen aan een sociale en solidaire economie, met een combinatie van socio-professionele integratieprojecten, vrijwilligerswerk, sociale diversiteit en sociaal-maatschappelijke doelstellingen. In dat kader werkt de vereniging samen met andere spelers uit de regio, zoals overheden, OCMW’s, verenigingen en bepaalde commerciële organisaties, en dit zowel op gemeentelijk als provinciaal niveau. Deze dynamiek werd verzilverd dankzij het Solid’R-label, de erkenning als “Ressourcerie/Kringwinkel” door Wallonië en het actieve lidmaatschap binnen RESSOURCES, de federatie van bedrijven uit de sociale economie die actief zijn op het vlak van afvalvermindering door inzameling, recyclage en hergebruik van voorwerpen en producten.

Dit economisch model vertaalt zich ook in een beleid van ‘sociale’ prijzen, die aan een gevarieerd publiek -met onder andere kwetsbare en gemarginaliseerde personen- toelaten in hun basisbehoeften te voorzien, en dit in alle levensfases, over kind en student tot gezinshoofd, en zowel in de professionele als in de vrije tijd.

Het menselijke aspect is een van de pijlers van de activiteiten van “La Fol’Fouille” en komt onder meer tot uiting door de inzet van de vijftig vrijwilligers, de artikel-60-arbeiders (acht op dit moment) en de vier betaalde werknemers. Dit team bouwt samen aan de verwezenlijking van de doelen van “La Fol’Fouille” binnen het project van "L’Eglantier" en dit in een sfeer van solidariteit en respect voor de directe leefomgeving.

De winst die door "La Fol’Fouille" gerealiseerd wordt, wordt geïnjecteerd in "L’Eglantier". Dankzij deze financiering is de vzw voor het realiseren van haar missie niet uitsluitend afhankelijk van subsidies -hoe nodig en nuttig ook- maar kan ze ook rekenen op de inkomsten van een duurzaam burgerinitiatief. "La Fol'Fouille"  vormt daarmee een model van "consumptie" die alle betrokken partijen ten goede komt (de schenkers, de klanten, het team van La Fol’Fouille).

Le Carré, een in 2004 opgerichte sociale onderneming die actief is op het vlak van recyclage, is de allereerste kringloopwinkel in Wallonië. 

Doelstellingen

De organisatie heeft vier doelstellingen:

• Maximale recyclage van herbruikbare goederen;
• Socioprofessionele re-integratie van langdurig niet-gekwalificeerde werklozen
• Verkoop van tweedehandsartikelen aan een zacht prijsje, zodat iedereen voor een betaalbare prijs goederen die in primaire levensbehoeften voorzien kan kopen. De economisch zwakkere klanten hebben zelfs recht op kortingen van 50%;
• Goede kwaliteit van de tweedehandsartikelen.

Kringloopwinkel

In samenwerking met de intercommunale Ipalle (inzameling van goederen uit containerparken), verzamelt Le Carré herbruikbare goederen in 23 gemeenten in Picardisch Wallonië. Alle inwoners kunnen terecht bij de kringloopwinkel om gratis hun herbruikbare goederen te laten weghalen. Le Carré heeft immers drie vrachtwagens ter beschikking. 63% van de ingezamelde goederen wordt hergebruikt, 23% komt terecht in recyclagenetwerken en 9% bestaat uit afval. Vier winkels in Ath, Lessines, Doornik en Moeskroen brengen de goederen weer op de markt. De ingezamelde goederen worden voor aan zacht prijsje van de hand gedaan om ervoor te zorgen dat een maximum ervan hergebruikt kan worden.

Voor elektrische huishoudtoestellen werkt Le Carré samen met een andere onderneming voor sociale economie die actief is in de herstelling van huishoudapparaten. De herstelde toestellen worden nadien met één jaar garantie opnieuw verkocht.

Werkgelegenheid

Er lijkt maar geen einde te komen aan de groei van het aantal activiteiten van Le Carré. In 2014 had ze 67 personen in dienst, waarvan 18 werknemers een contract van onbepaalde duur kregen en de meerderheid artikel-60-werknemers zijn.

Moestuin en fietspunten

De werknemers onderhouden en gebruiken een gemeenschappelijke moestuin. De kringloopwinkel ontwikkelt ook een nieuw fietsenplan. In samenwerking met de NMBS stelt de onderneming fietspunten op in de treinstations, waar pendelaars fietsen kunnen huren en laten onderhouden.

Zowel het personeel als het cliënteel hebben de gelegenheid om deel te nemen aan het leven van Le Carré.

Benoît Ceysens dirige la "Ferme Nos Pilifs" depuis 1984. Cent quarante des cent septante employé-e-s de la ferme sont porteurs d'un handicap. Ils exercent des métiers variés tels que la manutention, l'entreprise de jardins, la pépinière, l'estaminet, l'épicerie et la ferme d'animation. La Ferme Nos Pilifs leur offre un travail de qualité, mais surtout et avant tout une place utile et visible dans la société.