Voeding

L'économie circulaire dans l'agro-alimentaire: quel avenir en Belgique au-delà des success stories?

Le thème de l’économie circulaire envahit de plus en plus l’espace public et le débat sociétal, s’appuyant sur de nombreuses "histoires à succès". Cette présence massive contraste avec le peu de recherches académiques en la matière, particulièrement dans le domaine agro-alimentaire. Philippine de Radiguès a questionné la durabilité et la réplicabilité des chaînes de production circulaire de ce secteur en Belgique. Sur la base d’une vingtaine de rencontres avec des acteurs très variés, représentant des entreprises de taille, nature et histoire très diverses, elle a identifié les principales opportunités et limites à l’expansion de l’économie circulaire. Parmi ces limites, la récurrence d’obstacles techniques, le flou juridique et réglementaire frappant les notions de "déchets" et de "coproduits" et la difficulté de s’étendre au-delà des marchés de niche. Ces difficultés frappent davantage les initiatives récentes, innovant dans de nouveaux produits et secteurs, que les entreprises qui pratiquent de longue date des formes d’économie circulaire sans être nécessairement identifiées comme telles.

La protection de la ressource "eau" en Europe: une source d'inspiration pour la création d'un droit de l'homme à l'alimentation saine.

Le travail de Saba Parsa part de deux constats. Primo, les aliments transformés représentent près de 75 % des ventes alimentaires dans le monde et participent lourdement aux maladies non-transmissibles (obésité, diabète, hypertension, etc.). Secundo, la Cour européenne des Droits de l’homme ne reconnaît pas le droit à l’alimentation ni – a fortiori – le droit à l’alimentation saine. Saba Parsa a donc tenté d’établir la justiciabilité du droit à l’alimentation saine devant la juridiction strasbourgeoise en s’inspirant de sa jurisprudence relative au droit à l’eau. Situé à l’articulation du droit de l’environnement et du droit à la santé et porté par une logique « droit de l’hommiste », son travail fait écho à la popularité croissante de la notion de souveraineté alimentaire dans la société civile. En établissant les bases de la juridicité du droit à l’alimentation saine, sa recherche contribue également à questionner la responsabilité des États en la matière, tout en responsabilisant les multinationales du secteur agro-alimentaire.

La Cuisine des Champs is een tiental jaar geleden gegroeid uit TCO Services. In 2005 lanceerde TCO een project in verband met gezonde en duurzame voeding in scholen. Het debat over de kwaliteit van gerechten uit een grootkeuken kreeg veel bijval. Er was duidelijk nood aan een alternatief voor kantinemaaltijden die door velen als ’junkfood’ werden beschouwd. En zo ontstond het project van een veld-grootkeuken.

Het project is eenvoudig: een faciliteit bouwen waar lokale producten en grondstoffen konden worden verwerkt, om er lekkere maaltijden mee te bereiden en ze aan voordelige prijzen te leveren.

Een tweede opzet van het project was te voorzien in de specifieke behoeften van kwaliteitsmaaltijden in crèches.

Het project legde eerst de nadruk op gezonde voeding en vervolgens op biologische en duurzame maaltijden. Zo kwam men tot een globale aanpak omtrent duurzame voeding.

Om dit traject te verwezenlijken moest men transversaal werken, waarbij de kwalitatieve en biologische aspecten op de eerste plaats kwamen, maar waar ook het milieu-, sociaal en economisch effect van de activiteiten werden georganiseerd volgens de duurzaamheidsprincipes. Het voornaamste obstakel voor dit project was het vinden van bevoorradingsoplossingen met korte ketens: telers of bevoorradingsketens vinden die in de behoeftes van een grootkeuken konden voorzien, was moeilijk. Zulke ketens bestaan wel degelijk maar ze verbinden enkel lokale telers met biomanden of winkels: geen van deze bevoorradingsketens beantwoordt dus aan de specifieke behoeftes van de grootkeuken.

Uit deze tekortkoming ontstond het project om een keuken echt in het midden van de velden te bouwen: we staan fysisch dichter bij de leveranciers én kunnen onmiddellijk de ruwe groenten verwerken.

De keuken werd in Fernelmont gebouwd, in het midden van de velden, maar ook met een industriezone in de buurt. Ze is dus strategisch gevestigd in hartje Wallonië. Dit is praktisch voor leveringen, zowel van de leveranciers als van de grootkeuken naar de instellingen. Momenteel blijft het een uitdaging om de geschikte telers te vinden. Het project wil zelf zijn eigen bevoorradingsketens met korte ketens ontwikkelen.

La Cuisine des Champs biedt telers de gelegenheid producten te verkopen die ze binnen traditionele ketens niet kunnen afzetten: groenten met een niet-uniforme grootte en onverkochte groenten of productie-overschotten die allemaal onvermijdelijk zijn wanneer bijvoorbeeld alle tomaten tegelijk rijp worden. La Cuisine des Champs deze dan tot sauzen verwerken om ze later aan maaltijden toe te voegen.

La Cuisine des Champs is een grootkeuken die werkt met lokale producten en met voedseloverschotten via de korte bevoorradingsketens en vervolgens kwaliteitsmaaltijden levert aan instellingen, zoals scholen of crèches.

De coöperatie maakt deel uit van de Luikse Voedselketen, brengt ruim 300 coöperanten samen en staat in voor korte bevoorradingsketens. Zo voorzien zij zichzelf van kwaliteitsvoeding. Het project steunt daarbij kleine ecologische telers die al dan niet afkomstig zijn uit het landbouwvak. De Compagnons de la Terre begeleiden ook traditionele landbouwers bij hun ecologische overgang.

In 2012 kocht een privé-koper (hij was geen professionele landbouwer) een bio-boerderij van 50 hectare. Door de schaarste aan landbouwpercelen, organiseerden de privé-koper en zelfstandige groentetelers van het Agentschap voor lokale ontwikkeling van Comblain-au-Pont zich om een gezamenlijk project van biologische landbouw uit te bouwen.

Niet lang daarna sloten andere zelfstandige telers en grondeigenaars zich aan bij de coöperatie. Deze samenvoeging leidde tot de ontwikkeling van een sociaal organisatiemodel voor telers en tot een grondig debat over het bestuur ervan. Honderden personen mobiliseerden zich voor een diepgaande hervorming van het Luikse voedingssysteem en 42 oprichters bouwden een nieuwe agro-ecologische productiesite uit in Mortier.

De coöperatie is geen koepel die topdown telers verenigt, maar wil een kennis- en administratief centrum zijn ten dienste van de landbouwers. Zo stelt ze contracten op voor zelfstandige telers en groepeert ze materiaal en andere middelen om die dan zo effectief mogelijk in te zetten.

Les Compagnons de la Terre wordt grotendeels door sociaal spaargeld mogelijk gemaakt. Het geld dient vooral om te investeren in grond en materiaal. Het systeem levert winstmarges op die de uitgaven van de exploitatie ruim dekken.
De coöperatie heeft een sociaal doel. Ze mikt op de creatie van een twintigtal duurzame jobs voor personen die zich sociaal en professioneel willen integreren in de samenleving. Een ander streefdoel is om in de voedingsbehoeftes van ongeveer 1000 Luikse gezinnen te kunnen voorzien.

Les nouveaux systèmes de distribution alimentaire ne cessent d'émerger. Pour connaître leur impact en matière d'émissions de gaz à effet de serre (GES) et proposer d'éventuelles améliorations, Solène Sureau a appliqué une analyse de cycle de vie à deux systèmes en circuit court (les paniers bios d'une coopérative et les GASAP) en les comparant à la distribution en circuit long. Il en résulte que le stade de la production constitue la principale source d'émissions. Pour la distribution, le supermarché enregistre le meilleur résultat. Viennent ensuite les GASAP, le magasin bio et, enfin, la coopérative. Ces résultats soulignent que si l'on veut évaluer l'impact en termes d'émissions de GES, l'analyse des kilomètres parcourus doit être complétée par celle de la chaîne logistique dans son ensemble. L'auteure situe cette problématique dans le cadre plus large du gaspillage alimentaire, de la qualité des produits et de leur origine géographique.

Depuis quelques années, le rapprochement du producteur et du consommateur au sein des systèmes alimentaires connaît un succès grandissant. Cette évolution se manifeste notamment dans l'engouement pour les paniers alimentaires. C'est dans ce contexte que se situe le travail de Manuel Lambert. Celui-ci s'est attaché à définir un système de production agroécologique adapté à une exploitation agricole biologique de 83 hectares (le Domaine de Graux, à Tournai). L'originalité de son approche consiste à avoir défini un panier alimentaire "idéal"' d'un point de vue nutritionnel (pauvre en céréales raffinées, bien équilibré en acides/bases ainsi qu’en acides gras, …) et d'avoir également défini le panier alimentaire "classique" du consommateur belge. Il a ensuite dimensionné et modélisé la production nécessaire pour répondre à ces besoins, estimant notamment les surfaces nécessaires au sein de l'exploitation. L'outil mis au point permet l'accompagnement potentiel d'autres projets agroécologiques et paysans.